W uchwale z dnia 9 grudnia 2021 r., sygn. akt III CZP 16/21 Sąd Najwyższy zajął się problemem zastrzegania kar umownych za zwłokę bez określenia końcowego terminu naliczania kary umownej ani jej kwoty maksymalnej. Dotyczy to przede wszystkim sytuacji, w której wysokość kary umownej wyrażono jako określony umownie procent wynagrodzenia za jeden dzień zwłoki. Jak pokazuje praktyka, brak zastrzegania górnego limitu kar umownych w postanowieniach umownych jest zjawiskiem bardzo częstym. Z reguły zależało na tym zamawiającym, którzy w ten sposób chcieli dyscyplinować wykonawców. Ocena prawnej skuteczności takich postanowień ma ogromne znaczenie, ponieważ w razie upadku umownej klauzuli umownej możliwe będzie jedynie dochodzenie odszkodowania na zasadach ogólnych, co jest zdecydowanie trudniejsze, a w niektórych przypadkach całkowicie nieadekwatne do naruszeń, przed którymi miała chronić klauzula kary umownej.
Stanowisko Sądu Najwyższego w grudniowej uchwale jest jasne: karę umowną można określić jako procent wynagrodzenia umownego za każdy dzień zwłoki, przy czym nie trzeba podawać końcowego terminu naliczania kary umownej ani jej kwoty maksymalnej. Teza orzeczenia Sądu Najwyższego jest jednoznaczna, jednak ważne będzie także jego uzasadnienie, którego publikacji należy oczekiwać w najbliższym czasie.
Uchwała z dnia 9 grudnia 2021 r. nie jest pierwszym orzeczeniem Sądu Najwyższego, w którym uznano za dozwolone zastrzeżenie kary umownej bez ustalenia jej górnego limitu. Przykładowo, w wyroku z 20 maja 2021 r., sygn. akt IV CSKP 58/21, Sąd Najwyższy uznał, że „dopuszczalne jest zastrzeganie kar umownych za zwłokę w spełnieniu świadczenia niepieniężnego w postaci ułamka (procentu) wartości świadczenia za każdą jednostkę czasu zwłoki, bez określenia z góry maksymalnej kwoty takiej kary umownej.”
W dotychczasowym dorobku Sądu Najwyższego zostało wyrażone jednak również odmienne stanowisko, zgodnie z którym nieokreślenie w umowie końcowego terminu naliczania kar umownych ani ich kwoty maksymalnej prowadzi do „obciążenia zobowiązanego tym świadczeniem w nieokreślonym czasie, a więc w istocie tworzy zobowiązanie wieczne, niekończące się” (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 października 2015 r., sygn. akt IV CSK 687/14), a w konsekwencji – prowadzi do nieważności postanowienia jako sprzecznego z art. 483 § 1 k.c. Pogląd ten nie został w późniejszym czasie podzielony przez inne składy orzekające Sądu Najwyższego, dlatego należy go uznać za odosobniony. Nie zmieniało to jednak faktu, że zastrzeganie kar umownych bez określenia maksymalnej wysokości budziło pewne wątpliwości w orzecznictwie. a postanowienia umowne o takiej konstrukcji były uznawane za nieważne (por. wyrok Sądu Okręgowego w Siedlcach z dnia 22.10.2020 r., sygn. akt I C 679/17 oraz wyrok Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 13 listopada 2017 r., sygn. akt I C 87/16).
Brak możliwości całkowitego wyeliminowania ryzyka zakwestionowania ważności klauzuli kary umownej w istotny sposób wpływał na przebieg negocjacji kontraktowych oraz egzekwowanie kar umownych. Często strony preferowały wprowadzenie z ostrożności do umowy limitu kar umownych, żeby zabezpieczyć skuteczność klauzuli. Wiązało się to jednak z ograniczeniem uprawnień do naliczenia kar umownych.
Warto przy tym dodać, iż uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2021 r. nie ma mocy zasady prawnej. Nie można więc wykluczyć, że niektóre sądy powszechne nadal będą uznawały klauzule kar umownych niezawierające górnego limitu za nieważne. Co równie istotne, nawet ważne zastrzeżenie klauzuli kary umownej za zwłokę bez ograniczenia jej wysokości nie oznacza wyłączenia instytucji jej miarkowania.
