Przegląd orzecznictwa faktoringowego – 1/2019

Zapraszam do lektury trzeciego już przeglądu orzecznictwa sądów w sprawach faktoringowych – tym razem za I półrocze 2019 roku. Okres ten obfitował w wiele ciekawych wyroków dotyczących spraw faktoringowych – wyselekcjonowałem 5 z nich – 2 dotyczące kompensat, 2 dotyczące sporów związanych z korygowaniem faktur VAT / warunkowym przelewem wierzytelności, 1 dot. naliczania prowizji faktoringowych.

I. Wyroki dotyczące korygowania faktur VAT objętych faktoringiem

Oba opisane poniżej wyroki dotyczące korygowania przez faktoranta faktur VAT objętych cesją globalną w ramach faktoringu mogą szokować firmy faktoringowe i niewątpliwie powinny dawać do myślenia pod kątem stosowanych dokumentów na potrzeby transakcji faktoringowych. W szczególności – w obu sprawach pojawia się problem warunkowej sprzedaży (i tym samym warunkowej cesji wierzytelności) oraz uznania że do cesji nie doszło na skutek braku powstania samej wierzytelności z faktury VAT wystawionej przez faktoranta. W obu poniższych wyrokach Sądy podkreślają że sam fakt wystawienia faktury VAT przez faktoranta nie skutkuje skuteczną cesją wierzytelności na rzecz faktora – co daje do myślenia.

1. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 15 lutego 2019 r. (sygn. V AGa 280/18)

Czy faktura VAT może być traktowana wyłącznie jako oferta? Okazuje się że tak. W tej sprawie faktorant wystawił odbiorcy fakturę VAT na kwotę 282.528 zł tytułem ceny sprzedaży za nawóz.  Odbiór FV oraz dokumentu WZ, nadesłanych drogą mailową, został potwierdzony przez główną księgową odbiorcy, a oryginał FV przesłano pocztą. Okazało się że odbiorca dokonywał zakupów pod konkretnego nabywcę i zgodnie z ustaleniami faktoranta z odbiorcą zakup towaru miał dojść do skutku, o ile odbiorca znajdzie nabywców na nawóz objęty FV. Wystawiona FV była traktowana jako oferta, a odbiorca de facto był swojego rodzaju pośrednikiem jakich sporo w obrocie gospodarczym. Tego typu firmy zawsze są ryzykowne dla faktora bowiem czasami ich udział w transakcji ma charakter papierowy i nawet nie dochodzi do przeniesienia posiadania i wydania im towaru. Według Sądu umowa sprzedaży rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku jest czynnością prawną realną, co oznacza, że dojście do skutku tejże czynności warunkowane jest nie tylko samą umową stron, lecz także dokonaniem fizycznej czynności polegającej na przeniesieniu posiadania sprzedawanej rzeczy.

Tym samym Sąd uznał umowę sprzedaży za warunkową. Oznacza to, że obowiązek przeniesienia własności rzeczy przez sprzedającego powstałyby nie w chwili zawarcia umowy, lecz w chwili ziszczenia się warunku, podobnie jak i pozostający jego korelatem obowiązek zapłaty ceny. Najwcześniej z tą chwilą mogłoby także dojść do przejścia wierzytelności na faktora. Przedstawionej oceny nie zmienia fakt wystawienia faktury VAT już w chwili zawarcia umowy ponieważ – pomijając jego znaczenie prawnopodatkowe – dokument ten sam w sobie nie kreuje żadnych praw ani obowiązków, a jedynie potwierdza skutki wynikające z treści złożonych oświadczeń woli. Ponieważ odbiorca nie znalazł nabywcy na nawóz – wystawił fakturę korygującą, co Sąd uznał za skutecznie unicestwiające wierzytelność która w ocenie Sądu nie została przeniesiona na faktora.

2. Wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 15 lutego 2019 r. (sygn. X GC 50/18)

Faktor pozwał odbiorcę o zapłatę. Pozwany odbiorca bronił się wystawienie faktury korygujących  „do zera”. W toku sprawy okazało się że jeszcze przed zawarciem umowy faktoringu faktorant i odbiorca posiadali ustalone warunki współpracy przewidujące mi.in. uprawnienie odbiorcy do dokonywania zwrotów bez ograniczeń w ciągu ok 6 miesięcy od sprzedaży – co miało umożliwić odbiorcy „zorientowanie się co do możliwości znalezienia dalszego nabywcy na kupione od faktoranta towary”. Sytuacja zatem nieco analogiczna jak w pierwszym omawianym wyroku.

W ocenie Sądu pomiędzy odbiorcą a faktorantem doszła do skutku umowa sprzedaży towarów, przy czym z uwagi na dokonane zastrzeżenie możliwości zwrotu tych towarów była to umowa tzw. sprzedaży na próbę (art. 592 § 1 KC) którą zgodnie z przepisami „poczytuje się w razie wątpliwości za zawartą pod warunkiem zawieszającym, że kupujący uzna przedmiot sprzedaży za dobry”. Zdaniem Sądu wobec zmieniających się warunków gospodarczych i rozszerzania katalogu umownych stosunków obligacyjnych za dopuszczalną uznać należało analogię między sprzedażą na próbę, pod warunkiem uznania przedmiotu za dobry, a sprzedażą na próbę w celu sprawdzenia popytu. Zdaniem sądu, nie zachodzą żadne przeszkody, aby na zasadzie analogii dopuścić również zawarcie umowy opatrzonej nie tylko warunkiem znalezienia dalszego nabywcy towaru, ale także definitywnego sfinalizowania uzgodnionej z nim transakcji, umowy zatem, jaka w niniejszej sprawie doszła do skutku pomiędzy pozwanym a faktorantem. (…). Warunkowy charakter umowy oznacza z kolei, iż zastrzeżony w niej warunek dotyczy zarówno skutku obligacyjnego, jak i rzeczowego sprzedaży. Za okoliczność mogącą przesądzić ewentualne wątpliwości na rzecz warunku rozwiązującego nie jest sam fakt wystawienia jak i akceptacji przez pozwanego w związku z dokonywanymi sprzedażami faktur VAT, stosownie bowiem do brzmienia przepisu art. 106b ustawy z dnia 11 marca 2004r.o podatku od towarów i usług, zdarzeniem rodzącym obowiązek wystawienia takiej faktury jest już sama tylko dostawa towarów, do powstania powyższego obowiązku nie jest zatem konieczne przeniesienie ich własności. Również tutaj Sąd zatem uznał że faktura VAT sama w sobie nie potwierdza skutecznego powstania i istnienia wierzytelności.

Co również zaskakujące, Sąd uznał iż oświadczenie o odstąpieniu od umowy sprzedaży winno zostać złożone wobec cedenta. Zdaniem Sądu w analizowanym przypadku nie mamy do czynienia z próbą rozwiązania umowy przez porozumienie pozwanego z cedentem. Fakt, że faktorant zaakceptował stanowisko pozwanego co do zwrotu kupionego przez niego towaru i wystawił w związku z tym faktury korygujące należności pozwanego do zera jest prawnie irrelewantny. Do unicestwienia istniejącego między dłużnikiem i cedentem stosunku prawnego doszło zaś wyłącznie w konsekwencji oświadczenia złożonego faktorantowi przez pozwanego, to ono bowiem spowodowało upadek zobowiązania z mocą wsteczną (ex tunc), powodując wygaśnięcie umowy oraz powrót do stanu istniejącego przed jej zawarciem. Wynika to stąd, iż w razie wykonania prawa odstąpienia umowa uważana jest za niezawartą. Skuteczne odstąpienie od umowy kreuje więc nowy stan prawny w relacjach stron, zgodnie z którym zobowiązane są one do zwrotu wzajemnych świadczeń stosownie do dyspozycji art. 494 KC.

Osobiście stoję na stanowisku, iż tego typu sytuacja (wystawienie faktury korygującej, jednostronne odstąpienie od umowy przy akceptacji faktoranta za plecami faktora) stanowi „inną czynność prawną” w rozumieniu art. 512 KC nieskuteczną wobec faktora (cesjonariusza).

II. Wyroki dotyczące kompensat wierzytelności objętych faktoringiem

1. Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 marca 2019 r. (sygn. I CSK 71/18)

Spółka faktoringowa pozwała odbiorcę (klienta faktoranta będącego firmą transportową) o zapłatę. W tej sprawie możemy prześledzić zasady dokonywania kompensat w relacji dłużnik (odbiorca) a faktor (cesjonariusz). Sąd uznał za dopuszczalne potrącenie wierzytelności stwierdzonej fakturą która stała się wymagalna  choć już po zawiadomieniu dłużnika (odbiorcy) o przelewie, to jednak wcześniej niż przelana wierzytelność stwierdzona tą fakturą.

Sąd uznał jednak za bezskuteczne potrącenie wierzytelności przez odbiorcę – tych Które stały się wymagalne nie tylko po zawiadomieniu dłużnika (odbiorcy) o przelewie, ale i później niż wierzytelności przelane. Ich potrąceniu sprzeciwiał się zatem art. 513 § 2 k.c., który dopuszcza potrącenie przez dłużnika z przelanej wierzytelności jego wierzytelności wobec cedenta, która stała się wymagalna po zawiadomieniu dłużnika o przelewie, ale tylko wtedy, gdy chwila wymagalności wierzytelności dłużnika wobec cedenta była wcześniejsza od chwili wymagalności wierzytelności przelanej.

Skomplikowane? Tak. W sposób prosty pisałem o zasadach potrącenia w TYM ARTYKULE.

Sąd Najwyższy poczynił również pewne ogólne uwagi o zasadach dotyczących dokonywania potrąceń (kompensat) o których warto pamiętać:

• Strony nie mogą w umowie faktoringowej postanowić, że jedna z nich może wobec drugiej dokonać jednostronnego potrącenia, mimo braku koniecznych ustawowych przesłanek jednostronnego potrącenia.
• O ile potrącenie jednostronne, którego dopuszczalność znajduje podstawy w szczególnej regulacji ustawowej, może nastąpić tylko w razie ziszczenia się określonych przesłanek, przewidzianych w tej regulacji, o tyle potrącenie umowne – powszechnie akceptowane zarówno w piśmiennictwie, jak orzecznictwie (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 3 czerwca 1965 r., I CR 471/64, 21 grudnia 1967 r., I CR 481/67, 17 grudnia 1998 r., II CKN 849/98, 26 stycznia 2005 r., V CK 404/04, 20 grudnia 2005 r., V CSK 68/05, 23 października 2007 r., III CSK 106/07, 25 lipca 2013 r., II CSK 191/13, oraz uchwała Sądu Najwyższego 19 października 2007 r., III CZP 58/07), a wywodzone z zasady swobody umów (art. 3531 k.c.) – może nastąpić w przypadkach i na warunkach w zasadzie swobodnie określonych przez strony.
• Istotą każdego potrącenia umownego jest konsens stron co do wzajemnego umorzenia oznaczonych wierzytelności w określonej chwili; w przypadku wierzytelności przyszłych decyzja stron co do określenia tej chwili jest o tyle tylko ograniczona, o ile chwila ta nie może – z przyczyn oczywistych – poprzedzać samego powstania umarzanych wierzytelności.
• Strony mogą w szczególności dokonać umownego potrącenia na potrzeby jednej tylko, konkretnej sytuacji – czyli dokonać tzw. kompensaty jednorazowej. Oddziaływanie takiej kompensaty na przelew wierzytelności nią objętej może przejawiać się w tym, że gdyby taka kompensata poprzedzała zawarcie umowy przelewu, cesjonariusz nie nabyłby wierzytelności, a dłużnik mógłby się na to wobec niego powołać, na podstawie art. 513 § 1 k.c.; a taka kompensata późniejsza od chwili zawarcia umowy przelewu wywierałaby skutek wobec cesjonariusza, gdyby stroną tej kompensaty był cedent objęty ochroną na podstawie art. 512 k.c., albo gdyby stroną tej kompensaty był sam cesjonariusz.

2. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 18 stycznia 2019 r. (sygn. VII AGa 496/18)

W tej sprawie faktor pozwał o zapłatę odbiorcę – klienta faktoranta świadczącego usługi budowlane. Finansowanie dotyczyło faktur VAT potwierdzonych protokołem odbioru robót. Pozwany odbiorca bronił się powołując na złożone oświadczenie o potrąceniu wobec faktoranta (cedenta).

Zdaniem Sądu dłużnik cedowanej wierzytelności nie może potrącić na podstawie art. 513 § 1 i 2 k.c. swojej wierzytelności powstałej już po otrzymaniu zawiadomienia o przelewie z wierzytelnością, która była przedmiotem cesji dokonanej przez faktoranta (cedenta) na rzecz faktora (cesjonariusza). W ocenie Sądu nie ma podstaw do odstąpienia od normy art. 513 § 2 k.c. w przypadku cesji wierzytelności przyszłych. Dłużnik może więc przedstawić cesjonariuszowi do potrącenia tylko te wierzytelności wobec cedenta, które nabył do powzięcia wiadomości o przelewie, nawet jeżeli będą wymagalne później, ale tylko wówczas, gdy staną się one wymagalne przed przyszłą wierzytelnością, będącą przedmiotem przelewu. Samo oświadczenie o potrąceniu winno być natomiast złożone przez dłużnika cesjonariuszowi (faktorowi), a nie cedentowi (faktorantowi). Bezskuteczne będzie złożenie takiego oświadczenia przez dłużnika faktorantowi.

Sądu wypowiedział się również w przedmiocie stosowania tzw. klauzuli faktoringowej. Dla objęcia wierzytelności z faktur VAT nr (…) umową faktoringu, a zwłaszcza cesją nie ma również znaczenia fakt, że w treści tych faktur doręczonych pozwanemu w rzeczywistości nie było wprost wyrażonej informacji o ich objęciu faktoringiem. (…) brak adnotacji nie zwalnia pozwanego z obowiązku z zapłaty na rachunek bankowy w zawiadomieniu wskazany (k. 41). To ostatnie sformułowanie, zawarte w oświadczeniu pierwotnego wierzyciela (…) S.A. jednoznacznie potwierdza, że adnotacja na fakturze o objęciu jej umową faktoringową miała jedynie charakter informacyjny, deklaratywny, a jej ewentualny brak, tak jak w niniejszej sprawie, nie wyłączał tych faktur spod zastosowania do nich umowy faktoringu.

III.  Wyrok dot. prowizji faktoringowej

1. Wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 14 maja 2019 r. (sygn. XXIII Ga 2372/18)

Sprawa dotyczyła rozliczeń faktora z faktorantem w zakresie prowizji faktoringowej przy mikrofaktoringu. Przyznany limit faktoringowy wynosił 50.000 zł a strony składały sobie oświadczenia związane z wykonywaniem umowy elektronicznie. W sprawie spór dotyczył naliczenia prowizji minimalnej oraz prowizji za odnowienie.

Sąd I instancji uznał, że gdy faktor nie nabywał ani nie finansował wierzytelności i nie świadczył usług związanych z finansowaniem i obsługą nabywanych wierzytelności, nie mógł tym samym domagać się wynagrodzenia. Sad rejonowy stwierdził, że żaden zapis umowy nie przewidywał zapłaty wynagrodzenia za samą gotowość do świadczenia usług. Sąd II instancji był jednak odmiennego zdania. W jego ocenie sąd rejonowy błędnie zinterpretował, że w przypadku, gdy pozwany nie zgłaszał żadnych wierzytelności do faktora, to faktorowi nie należy się żadna prowizja, za gotowość do świadczenia usług faktoringowych. Wynika to z definicji prowizji minimalnej zawartej w regulaminie – faktorowi z tytułu świadczonych usług faktoringowych przysługuje wynagrodzenie określone w załączniku nr 3 do umowy stanowiącym Tabelę Opłat i Prowizji, obejmujące w szczególności prowizje minimalną należną za niewykorzystany limit faktoringowy przez faktoranta w danym miesiącu kalendarzowym, chyba, że faktorant zgłosi przynajmniej jedną fakturę VAT do finasowania i wierzytelność stwierdzoną tą fakturą VAT zostanie nabyta i finansowana przez faktora.

Natomiast jeżeli chodzi o prowizję za odnowienie limitu faktoringowego, to również sam fakt odnowienia takiego limitu w dalszej kontynuacji umowy powodował, że faktorowi należała się prowizja za odnowienie limitu faktoringowego należna za kolejne lata obowiązywania umowy. W ocenie Sądu faktor miał również prawo naliczyć pozwanemu również tę prowizję. Odmienna interpretacja umowy w tym zakresie byłaby sprzeczna z jej celem i z samą treścią tej umowy, co wynika z regulaminu.