Rynek faktoringowy skupia się na cesji niewymagalnych wierzytelności udokumentowanych fakturami VAT (lub w inny niebudzący wątpliwości sposób) wynikających z transakcji sprzedaży towarów albo usług. Co raz częściej firmy poszukują nowych niszy rynkowych – kierując swoją ofertę produktową na rynki wyspecjalizowane – np. Agro-faktoring (oferowany np. przez Faktorzy S.A.).
Przedmiotem cesji na potrzeby faktoringu są jednak prawie zawsze wierzytelności z tytułu sprzedaży towarów albo usług. Zjawisko to nie jest przypadkowe i nie wynika tylko z bezpieczeństwa i przystępności objęcia faktoringiem wierzytelności tego typu, lecz także z przepisów prawa.
Regułą jest, iż wierzyciel (np. sprzedawca) może bez zgody dłużnika (np. nabywcy towaru) przenieść wierzytelność o zapłatę na osobę trzecią (np. faktora) w formie przelewu (cesji), co wynika wprost z art. 509 § 1 kodeksu cywilnego. Przepis ten zastrzega jednocześnie iż nie będzie to dopuszczalne w przypadku gdyby taka cesja była sprzeczna z (1) zapisem umowy, (2) z prawem, albo z (3) charakterem zobowiązania.
Ograniczenia wynikające z umowy.
Ograniczenia w przelewie wierzytelności mogą wynikać z umowy (umowny zakaz cesji). Konsekwencje takich zapisów oraz ich skuteczność prawna będą przedmiotem odrębnego artykułu na Blogu.
Ograniczenia wynikające z przepisów. Poszczególne ograniczenia wynikają z przepisów różnych aktów prawnych – zakaz cesji obejmuje np.:
- wszelkie wierzytelności o charakterze publiczno-prawnym (zobowiązania podatkowe, składowe, także nadpłatę w podatkach);
- prawo do wynagrodzenia za pracę (art. 84 kodeksu pracy);
- odszkodowanie za szkodę na osobie, chyba że jest już wymagalne i że zostało uznane na piśmie albo przyznane prawomocnym orzeczeniem (art. 449 kodeksu cywilnego);
- prawo odkupu (art. 595 kodeksu cywilnego) i pierwokupu (art. 602 kodeksu cywilnego);
- prawa wspólnika spółki cywilnej we wspólnym majątku wspólników (art. 863 kodeksu cywilnego), co oczywiście nie wyłącza cesji wierzytelności z faktur z tytułu sprzedaży towarów i usług przez wspólników spółki cywilnej; Brak jest przeszkód, aby wspólnik mógł swobodnie rozporządzać wierzytelnościami, jakie będą mu przysługiwały wobec spółki z chwilą wystąpienia z niej bądź rozwiązania. Zbywalne są również roszczenia wspólnika wobec spółki o wypłatę części zysku oraz o zwrot wydatków, poniesionych przez wspólnika w związku z prowadzeniem spraw spółki;
- ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej (art. 10 kodeks spółek handlowych);
- prawo do renty (art. 903 kodeksu cywilnego) i wierzytelności dożywotnika (art. 912 kodeksu cywilnego), chociaż możliwe jest przelanie konkretnych, wymagalnych i egzekwowalnych roszczeń składających się na takie wierzytelności;
- spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego (art. 9 ust. 3 ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych);
- samodzielne przeniesienie zastawu rejestrowego bez wierzytelności zabezpieczonej tym zastawem (art. 17 ust. 1 ustawy o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów);
- samodzielne przeniesienie hipoteki bez wierzytelności zabezpieczonej (art. 79 ust. 2 ustawy o księgach wieczystych i hipotece)
Ograniczenia wynikające z „właściwość zobowiązania”.
Chodzi o wierzytelności o ściśle osobistym charakterze. Nie są one (do tej pory) przedmiotem zainteresowania firm świadczących usługi faktoringowe, jednak dla porządku warto o nich wspomnieć: wierzytelności osobiste z umowy o dzieło (np. namalowanie przez malarza obrazu albo wykonanie rzeźby przez rzeźbiarza), wierzytelności z umowy o świadczenie usług (np. opieka nad dzieckiem); prawa niemajątkowe służące ochronie dóbr i interesów ściśle osobistych (np. z art. 24 kodeksu cywilnego); niesamoistne prawa i roszczenia (np. uprawnienia z art. 59, 459, 460, 462, 527 kodeksu cywilnego), czy też roszczeń służące ochronie własności (przedmiotem cesji mogą być jedynie roszczenia uzupełniające z art. 224 i nast. kodeksu cywilnego); wierzytelności akcesoryjne (np. wierzytelność wobec poręczyciela). Nie mają one jednak znacznie praktycznego dla faktoringu.
Wierzytelności wątpliwe pod kątem cesji
Istnieje również wiele rodzajów wierzytelności, w zakresie których nie uzyskamy jednoznacznej odpowiedzi na pytanie – czy mogą być przedmiotem cesji i za razem faktoringu. Takich przykładów analizowałem sporo (pomysłowość firm faktoringowych jest duża) jednak – wskażę tutaj tylko przykładowe wierzytelności jedynie zarysowując istnienie problemu.
Wątpliwości budzi możliwość cesji wierzytelności z tytułu dotacji (dofinansowania) z projektów perspektywy finansowej UE. To zagadnienie zostanie objęte osobnym artykułem. Na tym etapie zaznaczam, iż brak było ustawowego zakazu cesji takich wierzytelności i decydujący charakter miała każdorazowo treść umowy która albo przewidywała klauzulę zakazu cesji albo nie.
Nie dopuszczalna jest cesja prawa do alimentów ani obowiązku alimentacyjnego. Sporna jest natomiast kwestia dopuszczalności cesji wymagalnych już roszczeń o poszczególne raty alimentacyjne. Wydaje się, że w tym wypadku nie istnieją przeszkody do rozporządzenia nimi w drodze cesji, zwłaszcza jeśli ich płatność ogranicza się do co-miesięcznego przelewu. „Faktoring na alimenty” niewątpliwie mógł znaleźć swoje miejsce w obrocie gospodarczym.
Podobnie wygląda sytuacja dotycząca wynagrodzenia za pracę. Prawo to nie może być przedmiotem cesji tj. nie można jej zawrzeć ze skutkiem dla pracodawcy (dłużnika) w zakresie wszystkich co-miesięcznych wypłat. Wydaje się jednak że nie ma przeciwwskazań dla objęcia cesją skonkretyzowanej, wymagalnej wierzytelności o wypłatę konkretnego wynagrodzenia za pracę. Jednakże z racji tego że dotyczy to jednorazowej cesji i wymagalnych wierzytelności – raczej nie znajdzie zastosowania praktycznego w faktoringu, którego istotą są niewymagalne wierzytelności cykliczne.
Wątpliwości budziła możliwość cesji roszczenia o zachowek, jednakże obecnie przyjmuje się jego dopuszczalność (zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 13.02.1975 r.).
